Vergi Kültürü ve Vergilemeye Gönüllü Uyum;Türkiye Örneği

Dr. Ebubekir MUTLU Bu çalışma, mükelleflerin vergiye uyumunu sağlamada etkili olan faktörlerin ortaya konulmasını ve bu faktörler üzerinden uyumu açıklamayı amaçlamaktadır. Uyum, özellikle vergi idarelerinin üzerinde yoğun bir şekilde çalıştığı bir konudur. Vergi uyumuna ilişkin literatürde yapılan ilk çalışmalarda, kaçakçılık ve denetim odak noktası seçilirken; takip eden çalışmalar, bunların uyumsuzlukları açıklamada yetersiz kaldıklarını göstermiştir. Yetersizlikleri gidermek amacıyla, ahlak ve psikoloji gibi faktörler de uyum düzeyini açıklamada kullanılmaya başlanmıştır. Vergilemeye gönüllü uyumu sağlamada, birçok faktör bulunmaktadır. Çalışmamızda bu faktörler, vergi kültürü üst çatısı altında açıklanmaktadır. Vergi kültürü; vergi ahlakı, vergi sistemi, vergi bilinci, vergi adaleti ve kamu otoritesi şeklinde 5 alt faktör üzerinden izah edilmektedir. Yaptığımız saha araştırması sonucunda; vergi uyumu ile vergi ahlakı, vergi sistemi ve kamu otoritesi faktörlerinin cinsiyet, yaş ve eğitim yönünden anlamlı farklılık içerisinde olduğu görülmektedir. Vergi bilincinin yaş, eğitim ve ailedeki çalışan yönünden; vergi adaletinin ise sadece cinsiyet ve ailedeki çalışan sayısı yönünden anlamlı bir ilişki içerisinde olduğu tespit edilmiştir. Yapılan analizlerde, vergi uyumu ile bu faktörler arasında doğrusal ilişki olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Analizler tarafımızca yorumlanarak, tartışma konuları açılmıştır. Vergi uyum düzeyi ile ilgili etkenlere farklı açılardan yaklaşılarak, tartışma zemini oluşturulup yapılan öneri ve eleştirilerle sürece katkı sunulması amaçlanmıştır. İÇİNDEKİLER KİTAP HAKKINDA III ÖNSÖZ V TABLOLAR XI ŞEKİLLER XV KISALTMALAR XVII GİRİŞ 1 BİRİNCİ BÖLÜM KAVRAMSAL ÇERÇEVE VE ESASLAR 1.1.Vergi 7 1.1.1.Vergileme Amaçları 11 1.1.2. Verginin Dayanağını Açıklayan Temel Teoriler 13 1.1.2.1. Faydalanma İlkesi 13 1.1.2.2. Egemenlik İlkesi 13 1.1.3.Vergileme İlkeleri 14 1.1.3.1. Eşitlik ve Genellik İlkeleri 16 1.1.3.2. Belirlilik İlkesi 17 1.1.3.3. Uygunluk İlkesi 17 1.1.3.4. İktisadilik İlkesi 18 1.1.3.5. Anayasal İlkeler 19 1.1.4.Vergilemenin Etkinliği 20 1.1.5.Vergilerin Etkileri 21 1.2. Kültür ve Vergi Kültürü 22 1.2.1. Kültürü Oluşturan Faktörler 26 1.2.2. Kültür Çeşitleri 27 1.2.3. Değerler 28 1.2.4. Tutum 32 1.2.5. Davranış 35 1.2.6. Vergi Kültürü 36 1.2.7. Vergi Kültürü Aksaklıkları 41 1.3. Uyum ve Vergi Uyumu 41 1.3.1.Vergi Uyumunu Etkileyen Unsurlar 42 1.3.2.Vergi Uyumu Modelleri 45 1.3.2.1. Rasyonel Tercih Yaklaşımı (Beklenen Fayda Modeli) 45 1.3.2.2. Ahlaki Duygular Kuramı (Beklenti Teorisi) 47 1.3.2.3. Mali Bağlantı ve Optimal Vergi Uyumu Modeli 48 1.3.2.4. Diğer Modeller 50 1.3.2.4.1. Yitzhaki Modeli 50 1.3.2.4.2. Song ve Yarbrough Modeli 50 1.3.2.4.3. Kirchler, Hoelzl ve Wahl Modeli 51 1.4. Vergi Bilinci, Vergi Zihniyeti, Vergi Sosyolojisi ve Vergi Ahlakı 52 1.4.1. Vergi Bilinci 52 1.4.2. Vergi Zihniyeti 54 1.4.3. Mali Sosyoloji ve Vergi Sosyolojisi 55 1.4.4. Ahlak ile Vergi Ahlakı Kavramları 58 1.4.4.1. Ahlak/Etik Kavramları 58 1.4.4.2. Vergi Ahlakı/ Vergi Etiği 60 1.5. Mali Psikoloji ve Vergi Psikolojisi 63 1.5.1. Vergilendirmenin Sınırları 65 1.5.2. Vergiye Karşı Tepki 67 1.5.2.1. Vergiden Kaçınma 70 1.5.2.2. Vergi Yansıması 71 1.5.2.3. Vergi Yerleşmesi 72 1.5.2.4. Vergi Dönüştürülmesi (Verginin Telafisi) 72 1.5.2.5. Vergi Amortismanı ve Kapitalizasyonu/Sermayeleştirilmesi 72 1.5.2.6. Vergi Borcunu Ödemeyi Geciktirme 73 1.5.2.7. Vergi Planlaması 73 1.5.2.8. Vergi Kaçırma 73 1.5.2.9. Verginin Reddi/ Vergi İsyanı (Vergi Grevi) 74 1.5.2.10. Matrah Aşındırma (Vergi Erozyonu) 75 1.5.2.11. Oy Kayması 75 1.5.2.12. Baskı Grupları ile Hareket Etme 75 1.5.2.13. Vergi Cennetlerine Kaçış 76 İKİNCİ BÖLÜM VERGİ KÜLTÜRÜNÜ ETKİLEYEN FAKTÖRLER/AKTÖRLER, GÖNÜLLÜ UYUMU ARTIRMAYA YÖNELİK ÇABALAR İLE UYUMU VERGİ TÜRLERİ YÖNÜNDEN DEĞERLENDİRME 2.1.Vergi Kültürünü Etkileyen Faktörler 77 2.1.1. Sosyo-Psikolojik Faktörler 80 2.1.2. Siyasi-Hukuki Faktörler 81 2.1.3. Ekonomik Faktörler 83 2.1.4. Sosyo-Demografik Faktörler 84 2.2.Vergi Kültürü Aktörleri 85 2.2.1. Vergi Mükellefleri 86 2.2.2. Vergi İdaresi 87 2.2.2.1. Vergi Dairesi-Gelir İdaresi Başkanlığı 87 2.2.2.2. Vergi Müfettişleri 90 2.2.3. Vergi Uzmanları (SMMM/YMM/Avukatlar/Bilirkişiler) 93 2.2.4. Bürokratlar ve Siyasetçiler 94 2.2.5. Akademisyenler 97 2.2.6. Diğer Unsurlar 97 2.3. Vergilemeye Gönüllü Uyumu Artırmaya Yönelik Çalışmalar 97 2.3.1. Vergi Mevzuatı 98 2.3.2. Vergi Oranları 100 2.3.3. Vergi Afları 100 2.3.4. Vergi Cezaları 105 2.3.5. Vergi Denetimi 106 2.3.6. Muafiyet, İstisna ve İndirimler (Vergi Harcamaları) 107 2.3.7. Pişmanlık ve Islah Müessesesi 115 2.3.8. Vergi Eğitimi 115 2.3.9. Vergi Uyum Maliyetleri 117 2.3.10. Vergi İdaresi Çalışmaları 118 2.4. Vergi Uyumuna İlişkin Alanyazın 118 2.5. Vergi Türleri Bakımından Vergi Kültürü ve Vergi Uyumu 128 2.5.1. Gelir Vergisi 133 2.5.2. Kurumlar Vergisi 141 2.5.3. Katma Değer Vergisi 146 2.5.4. Özel Tüketim Vergisi 151 2.5.5. Genel Değerlendirme 158 2.5.5.1. Vergi Toplamak İçin Yapılan Gelir İdaresi Başkanlığı Harcamaları 158 2.5.5.2. Merkezi Yönetim Bütçesi İçerisinde Yer Alan Dolaylı ve Dolaysız Vergi Tutarları ve Oranları 159 2.5.5.3. Tahakkuk Ettirilen Vergi ile Tahsil Edilen Vergi Karşılaştırması 163 2.5.5.4. Vergi İnceleme Verileri 169 2.5.5.5. Uzlaşma Verileri 170 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SAHA ARAŞTIRMASI 3.1. Araştırmanın Amacı ve Kapsamı 175 3.1.1. Amaç 175 3.1.2. Kapsam ve Örneklem 175 3.1.3. Araştırmada Varsayım ve Hipotez 182 3.2. Verilerin Analizi ve Araştırmanın Bulguları 184 3.2.1. Araştırmaya Katılan Kişilerin Özelliklerine İlişkin Betimsel Analiz Sonuçları 184 3.2.2. Açıklayıcı Faktör Analizi 186 3.2.3. Güvenilirlik Analizi 189 3.2.4. Normal Dağılım Analizi 189 3.2.5. Toplanan Verilerle İlgili Olarak Yapılan Fark Analizleri 190 3.2.5.1. Cinsiyete Göre Fark Analizleri 191 3.2.5.2. Yaşa Göre Fark Analizleri 192 3.2.5.3. Medeni Duruma Göre Fark Analizleri 193 3.2.5.4. Eğitim Durumuna Göre Fark Analizleri 193 3.2.5.5. Yıllık Gelire Göre Fark Analizleri 195 3.2.5.6. Ailedeki Birey Sayısına Göre Fark Analizleri 196 3.2.5.7. Ailedeki Çalışan Sayısına Göre Fark Analizleri 197 3.2.5.8. Ailenin Toplam Aylık Gelirine Göre Fark Analizleri 198 3.2.5.9. İllere Göre Fark Analizleri 200 3.2.5.10. Sektöre Göre Fark Analizleri 201 3.2.6. Korelasyon Analizi 202 3.3. Anket Sonuçlarının Değerlendirilmesi 203 3.3.1. Cinsiyet Yönünden Değerlendirme 209 3.3.2. Yaş Yönünden Değerlendirme 209 3.3.3. Medeni Durum Yönünden Değerlendirme 210 3.3.4. Eğitim Durumu Yönünden Değerlendirme 211 3.3.5. Yıllık Gelir Yönünden Değerlendirme 212 3.3.6. Ailedeki Birey Sayısı Yönünden Değerlendirme 212 3.3.7. Ailedeki Çalışan Sayısı Yönünden Değerlendirme 212 3.3.8. Ailenin Toplam Aylık Geliri Yönünden Değerlendirme 213 3.3.9. İller Yönünden Değerlendirme 213 3.3.10. Sektörler Yönünden Değerlendirme 213 3.3.11. Korelasyon Analizine Göre Değerlendirme 214 SONUÇ VE DEĞERLENDİRME 217 KAYNAKÇA 227 EKLER 265