Borçlunun Temerrüdünde Sözleşmeden Dönme

Sözleşmeden dönme, borçlar hukukunun en tartışmalı konularından biridir. Bunda, dönme müessesesinin yeni bir müessese olması ve ancak 19. yüzyılda hatlarının belirgin hale gelmesinin büyük payı vardır. Sözleşmeden dönmeye yer veren kanunların öngördüğü düzenlemeler, tarihi bir tecrübeden yararlanmak, uygulamada ortaya çıkan sorunları görmek imkanına sahip olmadıkları için, yetersiz kalmıştır. Örneğin Türk/İsviçre Borçlar Kanununda, sadece sözleşmeden dönmenin sonuçlarından ismen bahsedilmekle yetinilmiş, dönme hakkının kullanılması ile birlikte ortaya çıkan temel sorunların (örneğin, dönmenin sözleşmenin geçerliliğine etkisi, iade borçlarının kapsamının belirlenmesi ve zamanaşımı) hiçbirine değinilmemiştir. Alman Medeni Kanunu da, dönmeye ilişkin ayrıntılı bir düzenleme ihtiva etmesine rağmen, gerek sistematik açısından, gerek içerik açısından yoğun eleştirilere hedef olmuştur. Sözleşmeden dönme hakkı üzerindeki tartışmalar, Alman hukukunda BGB'nin yürürlüğe girmesini müteakip başlamış, ancak son yıllarda şiddetini kaybetmiştir. İsviçre'de, uzun süre bir sessizlik hakim olduktan sonra, seksenli yıllardan itibaren dönme hakkı ayrıntılı olarak incelenmeye başlanmıştır. Oysa Ülkemizde, bu konuya ilişkin tartışmalarda, nitelik açısından olmasa bile, nicelik açısından bir eksiklik mevcuttur: Gerçekten de, sözleşmeden dönmeye ilişkin bilimsel çalışmaları saymak için bir elin parmakları bile fazla gelmektedir. Bu tez çalışması ile dönmeye ilişkin tartışmalara yeni bir ivme kazandırılması amaçlanmıştır.Gerçi, yüzyıldan beri süre gelen bu tartışmada yeni bir şey söyleme imkânı fazla değildir. Ancak, yine de ileri sürülen görüşlerin değişik bir bakış açısından yeniden değerlendirilmesi, sorunun incelenmesi ihmal edilen değişik boyutlarına dikkat çekilmesi faydalı olacaktır. Hemen belirteyim ki, bu çalışmada, bu konudaki tartışmalara bir son nokta koymak iddiasıyla yola çıkılmamıştır. Bugüne kadar tartışılan hususlarda bir anti tez oluşturma, henüz tartışılmayan hususları tartış-maya açma görevi yerine getirilebildiği ölçüde, hedeflenen amaca ulaşılmış olacaktır. (Giriş'ten) İÇİNDEKİLER I. BÖLÜM SÖZLEŞMEDEN DÖNME HAKKININ TARİHİ GELİŞİMİ ve KARŞILAŞTIRMALI HUKUKTAKİ DURUM §. 1 SÖZLEŞMEDEN DÖNME HAKKININ TARİHİ GELİŞİMİ 45 I. Roma Hukukunda Sözleşmeden Dönme 45 II. Pandekt Hukukunda Sözleşmeden Dönme 48 III.1881 Tarihli Eski İsviçre Borçlar Kanununda Sözleşmeden Dönme 49 IV. 1911 Tarihli Yeni İsviçre Borçlar Kanununun Sözleşmeden Dönmeye İlişkin Hükümlerinin Oluşumu 51 §. 2 KARŞILAŞTIRMALI HUKUKTA SÖZLEŞMEDEN DÖNME 53 I. Fransız Hukukunda 53 II. Avusturya Hukukunda 55 III. Alman Hukukunda 57 II. BÖLÜM SÖZLEŞMEDEN DÖNMENİN UNSURLARI, FONKSİYONLARI ve POZİTİF HUKUKTA DÜZENLENİŞİ §. 3 SÖZLEŞMEDEN DÖNME KAVRAMI 65 I. Genel Olarak 65 II. Sözleşmeden Dönmenin Fonksiyonları 65 III. Sözleşmeden Dönme Beyanının Hukuki Niteliği 71 A) Hukuki İşlem Benzeri İrade Beyanı 71 B) Yenilik Doğuran Bir Hak Olarak Sözleşmeden Dönme Beyanı 71 IV. Kanuni Dönme Hakkı- Sözleşmede Saklı Tutulan Dönme Hakkı 77 V. Sözleşmeden Dönmenin Amacı: Sözleşmenin Kurulmasından Önceki Durumun Yeniden Sağlanması 78 §.4 SÖZLEŞMEDEN DÖNMENİN BENZER KAVRAMLARDAN AYIRD EDİLMESİ 79 I. Fesihten Ayırd Edilmesi 80 II. İptal Hakkından Ayırd Edilmesi 86 III. Geri Almadan Ayırd Edilmesi 89 §.5 BORÇLAR KANUNUNDA DÜZENLENEN BAŞLICA SÖZLEŞMEDEN DÖNME HALLERİ 92 I. Genel Olarak 92 II. İki Tarafa Borç Yükleyen Sözleşmelerde Borçlu Temerrüdü Nedeniyle Sözleşmeden Dönme 96 A) İki Tarafa Borç Yükleyen Sözleşme Kavramı 96 1) Eksik İki Tarafa Borç Yükleyen Sözleşmeler 97 2) Tam İki Tarafa Borç Yükleyen Sözleşmeler 98 B) Borçlunun Temerrüdü 100 1) Genel Olarak Borçlunun Temerrüdünün Şartları ve Sonuçları 100 2) Tam İki Tarafa Borç Yükleyen Sözleşmelerde Borçlunun Temerrüdüne Bağlanan Özel Sonuçlar 106 C) Yan Edim Yükümlülüklerinin ve Yan Yükümlülüklerin İhlali Halinde Sözleşmeden Dönme 111 III. BÖLÜM SÖZLEŞMEDEN DÖNMENİN HÜKÜM ve SONUÇLARI §. 6 DÖNMENİN SÖZLEŞMENİN GEÇERLİLİĞİNE ETKİSİ 117 I. Dönmenin Sözleşmenin Geçerliliğine Etkisi Hakkında İleri Sürülen Görüşler 118 A) Klâsik Dönme Teorisi 118 B) Kanuni Borç İlişkisi Teorisi 120 C) Ayni Etkili Dönme Teorisi 121 D) Dönüşüm Teorisi 123 II. Uygulamadaki Durum 126 A) İsviçre Federal Mahkemesinin Görüşü 126 B) Yargıtayın Görüşü 129 III. Görüşlerin Değerlendirilmesi 133 §.7 SÖZLEŞMEDEN DÖNMENİN BORÇTAN KURTARICIETKİSİ 152 I. Henüz İfa Edilmemiş Asli Edim YükümlülüklerininSona Ermesi 152 II. Yan Edim Yükümlülüleri ve Yan Yükümlülükler 157 III. Teminatların Durumu 158 §.8 DAHA ÖNCE YERİNE GETİRİLMİŞ EDİMLERİN İADESİ 161 I. Genel Olarak 161 II. İade Talebinin Kapsamı ve Hukuki Niteliği 164 A) Maddi Edimlerin İadesi 164 1) Henüz Mevcut Edimlerin İadesi 165 2) İade Konusu Maddi Edimin İmkânsızlaşması 173 a) Genel Olarak 173 b) İade Konusu Maddi Edimin Dönme Hakkınının Kullanılmasından Önce İmkânsızlaşması 176 aa) Zenginleşmenin Kalktığı Def'inin Dönmenin Özelliği ile Bağdaşmaması 176 bb) İade Borçlusunu İade Konusu Edimi Eline Geçirdiği Andan İtibaren Sorumlu Tutma Çabaları 178 aaa) Alman Hukukundaki Durum 178 i) Kişinin Kendisine Karşı Kusuru Görüşü 181 ii) Risk Arttırıcı Davranışlardan Sorumluluk Görüşü 182 iii) Her Türlü İradi Fiilden Sorumluluk Görüşü: İadesi İmkansızlaşan Edimin Değerinin İadesi (Wertersatz) 183 bbb)Türk/İsviçre Hukukundaki Durum: İadesi İmkânsızlaşan Edimin Değerinin İadesi 185 i) Doktrindeki Durum 185 ii) Yeniden Değerlendirme: Geçmişe Ayni Etkili Dönme Görüşü Çerçevesinde Borçlunun İadesi İmkansızlaşan Edimin Değeri İle Sorumlu Tutulması 188 c) İade Konusu